Moeite met praten door taal- en spraakproblemen, en semantische dementie

Vroeg of laat krijgt je naaste met dementie problemen met spreken en taal. Wat kun je doen om haar te helpen?

Vroeg of laat krijgen mensen met dementie problemen met spreken en taal. Je naaste heeft ineens moeite met praten, kan niet op woorden komen, bouwt onsamenhangende zinnen, of gebruikt verkeerde woorden. Dit kan twee oorzaken hebben: een taal- of een spraakprobleem. Beide problemen vragen om een andere benadering.

Taalproblemen

Taal is de inhoud van onze woorden. Bij een taalstoornis weet je naaste wel wat ze wil zeggen, maar kan ze de woorden ervoor niet vinden omdat ze de betekenis ervan kwijt is. Dat gaat dieper dan even niet op een woord kunnen komen dat op het puntje van je tong ligt. Als de betekenis weg is, komt deze niet meer terug. Je naaste zal het juiste woord niet meer vinden.

Ja, eventjes iets denken dat ik ga, gaan zal gaan vertellen. En ik doe het toch niet. Dan denk ik, god, daar ga je weer te ouwehoeren.

— Beinte (78)

Doordat je naaste de betekenis niet meer weet, begrijpt ze jou ook niet als je het woord voor haar vindt of zelf gebruikt. Ze krijgt geen beeld bij jouw woorden en weet dus niet wat je bedoelt. Ze kan bijvoorbeeld proberen uit te leggen dat ze graag televisie kijkt, maar kent het woord televisie niet meer. Als jij dan vraagt of ze televisie bedoelt, zal ze dat niet kunnen beamen.

Primair Progressieve Afasie

Primair Progressieve Afasie (PPA) is een vrij zeldzame vorm van dementie, die in de eerste twee jaar, en soms langer, alleen het taalgebied in de hersenen aantast. Hierdoor kan je naaste met PPA nog lang zelfstandig van alles doen: tuinieren, koken en bridgen. Geheugen, emoties, ruimtelijk inzicht en andere functies blijven nog lang intact.

PPA wordt onderverdeeld in drie varianten, die ieder een ander deel van het taalgebied in de hersenen aantasten. Bij de eerste variant (primaire niet-vloeiende afasie) formuleert je naaste kromme zinnen, maar is het taalbegrip nog wel aanwezig. Bij semantische dementie gaat het praten vloeiend, maar weet ze niet meer wat de woorden betekenen.

Wat is semantische dementie

Bij semantische dementie wordt vooral het taalgebied in de hersenen aangetast. Je naaste vergeet langzamerhand de betekenissen van woorden en dingen.

Semantische dementie (SD) is een zeldzame vorm van dementie. Het is een ‘taalvariant’ van frontotemporale dementie. In het semantisch geheugen in je hersenen worden feiten, begrippen en betekenissen opgeslagen. Bij SD beschadigt dit taalgebied. Hierdoor vergeet je naaste de betekenissen van woorden en dingen. Communiceren wordt daardoor steeds lastiger.

Symptomen van semantische dementie 

Semantische dementie begint met taalproblemen. Je naaste raakt het woordbegrip kwijt, maar blijft wel vloeiend spreken. Ze weet steeds minder goed wat bepaalde woorden en dingen betekenen. Dit kun je merken doordat je naaste:

• vraagt naar de betekenis van bekende woorden (‘Wat is een auto?’);
• niet op een woord komt en in plaats daarvan een omschrijving geeft (‘dat ding om de fles mee te openen’) of een minder specifiek woord gebruikt (‘dier’ in plaats van ‘hond’);
• gesprekken niet meer goed volgt;
• moeite heeft om bekende personen en voorwerpen te herkennen. Ze weet bijvoorbeeld niet meer wat je doet met een koffiezetapparaat.

Deze vorm van dementie komt relatief vaak voor bij jonge mensen van veertig tot zeventig jaar. Doordat het geheugen nog heel lang goed blijft, wordt deze vorm van dementie niet altijd direct herkend.

Verloop van semantische dementie

Semantische dementie ontwikkelt zich heel geleidelijk. De eerste jaren zijn vooral de taalproblemen zichtbaar. Geheugenproblemen treden pas veel later op. Je naaste kan nog lang zelfstandig allerlei activiteiten ondernemen. Na verloop van tijd wordt het taalbegrip steeds minder. Dat kan onhandig zijn, bijvoorbeeld als je naaste niet meer weet dat je een blikopener gebruikt om een blik te openen. Het kan ook gevaarlijke situaties opleveren wanneer ze, bijvoorbeeld niet meer weet dat ze moet wachten met oversteken als het verkeerslicht op rood staat. Doordat je naaste geen betekenis meer kan geven aan woorden en dingen, wordt haar leefwereld steeds kleiner.

Na een aantal jaren zal ook het gedrag van je naaste veranderen. Ze wordt minder flexibel en vertoont dwangmatig of obsessief gedrag. In een vergevorderd stadium zal je naaste last krijgen van geheugen- en gezondheidsproblemen die vergelijkbaar zijn met de ziekte van Alzheimer.

De gemiddelde levensverwachting van mensen met semantische dementie is zes tot tien jaar.

Oorzaken van semantische dementie

Bij semantische dementie wordt met name de linker temporale kwab in de hersenen aangetast. In dit deel van de hersenen ligt het taalgebied en worden de betekenissen van woorden opgeslagen. De hersenen slaan informatie (zoals woorden en betekenissen) op in een bepaalde volgorde. Door informatie in stukjes op te delen houd je het overzicht en kun je makkelijk verbindingen leggen. Je begrijpt daardoor de betekenis van wat je ziet, ruikt, hoort, proeft en voelt.

Bij je naaste met semantische dementie worden de zenuwcellen in het taalgebied langzaam afgebroken. De verbindingen tussen de verschillende stukjes informatie in de hersenen verdwijnen. De hersenen van je naaste kunnen niet meer bij de juiste informatie komen als ze iets waarneemt. Zo gaat op den duur alle betekenis verloren van wat ze met haar zintuigen waarneemt en herkent.

Behandeling van semantische dementie

Er bestaan geen medicijnen om semantische dementie te behandelen of te genezen. Wel zijn er behandelingen om beter met de symptomen om te gaan. In het beginstadium van de ziekte is het aan te raden om samen met je naaste een logopedist te bezoeken. Een logopedist kan jullie leren omgaan met taal- en spraakproblemen en helpen bij het ontwikkelen van alternatieve manieren van communiceren. Het kan ook nuttig zijn om gebarentaal te leren of om te communiceren via kaarten met afbeeldingen of pictogrammen.

Wanneer er in een later stadium gedragsveranderingen optreden bij je naaste, kunnen deze verschijnselen mogelijk behandeld worden met medicijnen.

Logopedische progressieve afasie zorgt ervoor dat je naaste de juiste woorden niet meer vindt, langzaam spreekt en moeite heeft met het herhalen van een zin.

Spraakproblemen

Normaal gesproken kun je zonder nadenken ‘aaa’ zeggen als een dokter je dat vraagt. Bij een spraakstoornis is dat automatisme verstoord. De koppeling van de hersenen met de fijne spraakmotoriek is aangetast. Je naaste weet dus niet hoe ze met haar mond en stembanden een woord of klank moet vormen. Ze praat heel zachtjes of mompelt onverstaanbare woorden.

Het moeilijke spreken zegt in dit geval niets over het begrijpen daarvan. Bij spraakproblemen kent je naaste de betekenis van woorden nog prima. Ze snapt dus ook wat jij haar vertelt. In het voorbeeld van de televisie zal je naaste dat woord niet kunnen uitspreken, maar weet ze wel wat het betekent en kan ze jou beamen als jij het woord voorzegt.

Wat kun je doen?

Het is belangrijk te ontdekken waar het probleem bij jouw naaste zit. Of beter: wat kan ze nog wel? Als je dat weet, kun je daarop inspelen en zijn er wellicht ineens weer mogelijkheden om makkelijker met elkaar te praten.

• Je kunt het gebrek aan woorden compenseren door plaatjes te gebruiken. Maak foto’s of pictogrammen van veel voorkomende handelingen en voorwerpen. Of zoek online naar passende beelden. Op de website sclera.be vind je honderden pictogrammen, die je gratis kunt downloaden. De beelden kun je plastificeren, maar je kunt ze ook opslaan op een laptop of tablet. De beelden kunnen je helpen in de communicatie met je naaste.
• Naast het gebruik van beelden op een laptop of tablet, kan je naaste misschien nog woorden opschrijven, typen of aanwijzen. Je kunt zo een communicatieboek maken.
• Logopedie kan heel behulpzaam zijn bij alle varianten van PPA. De logopedist kan een manier van communiceren bedenken die goed op jullie situatie aansluit.
• Er zijn verschillende apps die je kunt gebruiken. Gespreksboek Lite is geschikt voor je naaste als ze moeite heeft met het vinden van woorden, maar nog wel kan lezen. He hajo maakt met gebruik van pictogrammen de communicatie eenvoudiger.
• Als je naaste moeilijk spreekt, blijf haar dan aankijken en neem de tijd. In lichaamstaal, gebaren en geluiden kun je wellicht ‘lezen’ wat ze bedoelt.