De plek van dementie in de hersenen
Dementie wordt veroorzaakt door tientallen verschillende ziekten. Alle ziekten hebben met elkaar gemeen dat ze de hersenen beschadigen. Welke gedeeltes van de hersenen worden beschadigd, verschilt vaak per ziekte. Zeker in het begin van dementie. Dit artikel gaat daarom over de anatomie van de hersenen. We nemen je mee langs de verschillende plekken van dementie in de hersenen.

 Een netwerk van zenuwcellen.
Onze hersenen bestaan uit meer dan 80 miljard zenuwcellen. Zenuwcellen vormen verbindingen met andere zenuwcellen om informatie uit te wisselen. Zo vormen ze samen een gigantisch netwerk. Gemiddeld heeft een zenuwcel 10.000 verbindingen met andere zenuwcellen. Zo ontstaat een netwerk met meer verbindingen dan de gehele wereldbevolking hoofdharen heeft.

Gezondheid van de hersenen
Zolang we gezond zijn kunnen onze hersenen goed tegen ouder worden. We verliezen wel wat hersencellen en verbindingen, maar dat gaat om kleine aantallen. Zonder ziekte kunnen hersenen ouder worden dan 100 jaar en nog steeds prima functioneren. Bij dementie gaat het mis. De ziektes die dementie veroorzaken zorgen voor schade in de hersenen. Zoveel schade dat we er last van krijgen. We spreken dan van ‘neurodegeneratie’. Dat betekent letterlijk afname van het zenuwstelsel. Maar waarvan krijgen we precies last bij dementie?

De plek van dementie in de hersenen
Veel vormen van dementie beginnen op een specifieke plek in de hersenen. Dat verklaart waarom bijvoorbeeld mensen met dezelfde vorm van dementie, vaak dezelfde symptomen hebben. Waarom deze vormen van dementie juist op die specifieke plek in het brein beginnen, weten we nog niet. Maar we weten wel waar de verschillende vormen van dementie beginnen en wat voor gevolgen dat heeft.

Hippocampus: het geheugengebied
Bij de ziekte van Alzheimer is de hippocampus vaak één van de eerst aangedane gebieden in de hersenen. Dit kleine hersengebiedje, in de vorm van een zeepaardje, zit in de slaapkwab of ‘temporale kwab’. Deze hersenkwab zit aan de zijkant van het brein. Het gebiedje is in beide hersenhelften aanwezig. Bij de ziekte van Alzheimer zie je dat dit één van de eerste gebieden in het brein is waar het schadelijke eiwit ‘amyloid’ tussen de hersencellen neerslaat in ‘plaques’. Dit eiwit is een belangrijke oorzaak van de ziekte van Alzheimer. Door beschadiging van de hippocampus kan iemand moeilijker nieuwe dingen onthouden. De ziekte van Alzheimer begint dan ook vaak met geheugenproblemen.

Voorhoofdskwab en slaapkwab
De gebieden vooraan en aan de zijkant van de hersenen worden het eerst aangedaan bij frontotemporale dementie of kortweg FTD. Deze vorm van dementie dankt zijn naam aan de plekken in het brein die beschadigd raken: de voorhoofdskwab (frontale kwab) en de slaapkwab  (temporale kwab).

De voorhoofdskwab is bijvoorbeeld heel belangrijk bij plannen, initiatief nemen en gedrag. De slaapkwab is weer belangrijk voor taal en het herkennen van mensen. Bij beschadiging van deze gebieden krijgt men daarom last van:

• verandering van gedrag, bijvoorbeeld heel risicovol gedrag;
• verandering van persoonlijkheid, bijvoorbeeld dat iemand sneller kwaad is of juist nergens zin in heeft;
• taalproblemen zoals moeilijker praten of juist nog vloeiend praten maar inhoudsloze zinnen maken. Denk dan aan het gebruik van stopwoorden en niet bestaande woorden.

Bij FTD zien we vaak dat patiënten in het begin maar een paar opvallende symptomen hebben op het gebied van gedrag of taal. Zeker als de veranderingen op het gebied van gedrag liggen, wordt vaak eerst een verkeerde diagnose gesteld. Bijvoorbeeld depressie, burn-out of relatieproblemen.

Occipitale kwab en pariëtale kwab
De occipitale kwab ligt achterin het hoofd en is verantwoordelijk voor het verwerken van de informatie van onze ogen. Mensen waarbij deze kwab is beschadigd  zien soms dingen niet, herkennen dingen niet of kunnen dingen niet van elkaar onderscheiden. De pariëtale kwab ligt bovenin het brein, tussen de frontale kwab en de occipitale kwab in. Deze kwab is heel belangrijk voor het verwerken van informatie van onze zintuigen, zoals iets voelen met je vingers. Daarnaast zit hier ons vermogen om ingewikkelde handelingen uit te voeren en is dit gebied belangrijk voor het rekenen. Wanneer dit gebied wordt aangetast krijgen mensen bijvoorbeeld moeite met dagelijkse handelingen zoals koffiezetten, koken en aankleden. Maar ook rekenen en geldzaken worden lastiger.

De occipitale kwab en pariëtale kwab worden vaak laat aangetast bij verschillende vormen van dementie. Maar niet altijd. Bij Posterieure Corticale Atrofie (PCA) worden juist deze achterste hersendelen het eerst aangetast. Patiënten krijgen daardoor problemen met zien, terwijl een oogarts geen afwijking kan vaststellen. Mensen lijken dan wel ziende blind. Zo kon iemand met PCA wel een kop koffie op een verder lege tafel zien en deze oppakken, maar op een tafel met meerdere voorwerpen kon ze de kop koffie niet ontdekken. PCA wordt meestal veroorzaakt door dezelfde ziekteprocessen als de ziekte van Alzheimer. Na de problemen met het zicht, gaat PCA steeds meer op de ziekte van Alzheimer lijken.

De hersenstam
De hersenstam is vanuit de evolutie gezien een heel oud gedeelte van de hersenen. Hier worden heel belangrijke processen geregeld, zoals alertheid, slaap en de beweging van je darmen. Wanneer de hersenstam beschadigd raakt, dan leidt dit vaak tot symptomen als verstopping (obstipatie), depressie en slaapproblemen.

De hersenstam is vaak het eerste gedeelte van het brein dat wordt aangetast bij lewy body dementie. Ook bij deze vorm van dementie slaat er een eiwit neer. In dit geval het eiwit alfa-synucleïne, dat neerslaat in klompjes. Deze eiwitklompjes worden ‘lewy bodies’ genoemd, en zijn vernoemd naar de ontdekker van de ziekte: dr. Frederic Lewy. Deze lewy bodies worden ook gezien bij de ziekte van Parkinson. Dan slaan ze in een klein gebied in het bovenste gedeelte van de hersenstam neer, namelijk in de “substantia nigra”. In dat geval krijgt iemand last van het herkenbare trillen, de traagheid en de stijfheid van de ziekte van Parkinson. Net als bij de andere vormen van dementie verspreiden de lewy bodies zich steeds verder door het brein. Zo veroorzaken ze steeds meer problemen en ontstaat er dementie.

Witte stof: de bedrading
Het brein wordt ook wel eens een supercomputer genoemd. Maar eigenlijk lijkt het meer op een hele verzameling computers die fantastisch samenwerken. De uitlopers van zenuwcellen, verbinden, alsof het electrische snoertjes zijn, de computers met elkaar. Zo is het mogelijk dat je niet alleen een kleuter op een vijver af ziet lopen, maar dat je ook besluit dat die situatie niet veilig is en er vervolgens op af rent. Maar wanneer die draadjes beschadigd zijn, dan kunnen zenuwcellen steeds moeilijker informatie met elkaar uitwisselen. Dan gaat de communicatie tussen die gebieden ook steeds moeilijker.

Bij vasculaire dementie zien we vaak dat de bedrading kapot gaat vanwege een slechte doorbloeding van de hersenen. De bedrading is wit door het beschermende eiwit myeline. Artsen spreken dan ook van ‘witte stof afwijkingen’. Het gevolg is dat het denken hierdoor trager gaat. Dit is een van de symptomen van vasculaire dementie. Bij vasculaire dementie kunnen natuurlijk ook de bloedvaten in de hersenen beschadigd raken die niet de verbindingen tussen zenuwcellen, maar juist de hersencellen zelf van voeding en zuurstof voorzien. Dan kan iemand vrij plotseling meer problemen krijgen met bijvoorbeeld denken, spreken of bewegen. Dat is dan afhankelijk van het beschadigde gebied.

Verspreiding van dementie naar andere hersengebieden
In bovenstaande gebieden kan dementie ontstaan. Dat geeft een verklaring voor de eerste merkbare gevolgen van de ziektes die dementie veroorzaken. Maar terwijl de eerste hersengebieden door dementie in de problemen komen, verspreidt de ziekte zich ook al naar andere gebieden. Zo worden steeds meer gebieden aangedaan. De bestaande problemen verergeren en er komen ook nieuwe problemen bij. Dementie is een ziekte die steeds verder in ernst toeneemt. Wetenschappers denken dat de eiwitten die neerslaan een belangrijke rol spelen. De eiwitten kunnen zich verspreiden van hersencel naar hersencel. Het stoppen van die verspreiding is één van de belangrijke vernieuwende onderzoeksterreinen om medicijnen tegen dementie te ontwikkelen.

Mengbeelden, meerdere vormen van schade
Mensen met dezelfde vorm van dementie hebben vaak dezelfde symptomen. Toch bestaan er ook veel verschillen. Een van de redenen is dat er verschillende ziektes tegelijk kunnen optreden. Met het ouder worden, wordt ons brein namelijk steeds gevoeliger voor dementie. Bij hersenonderzoek na het overlijden zien wetenschappers vaak alzheimer schade in het brein van mensen met Lewy body dementie of vasculaire schade bij de ziekte van Alzheimer. Daarnaast zijn er natuurlijk ook veel verschillen per persoon. Iemand die al veel moeite had met de Nederlandse taal, krijgt misschien al snel opvallende problemen. Maar voor een taalkundige, valt het misschien alleen familie op dat hij geen cryptogrammen meer oplost en moeite krijgt bij kruiswoordraadsels.

Gezonde hersenen zijn weerbaarder
We weten al veel van dementie, maar ook nog heel veel niet. Waarom slaan die eiwitten neer? Hoe verspreiden ze zich precies? Kunnen we de schadelijke eiwitten weghalen of de verspreiding ervan stoppen? Wat we wel weten is dat mensen die gezond leven meestal later in hun leven dementie krijgen. Onderzoekers denken dat we, door het brein gezond te houden, weerbaarder zijn tegen de ziekteprocessen. Zo krijgen we later last van dementie en in sommige gevallen is het zelfs te voorkomen.